Gipuzkoako Estatistika sailak galdeketa bat bidali zuen 1863. urtean: Kaleetan izenak, etxeetan zenbakiak…, jarrita al daude? Zenbaki hauek korrelatiboak al dira? Herri sarreran izena jarri al da? Nekazal auzoak zatitu al dira? Udal bulegoak prest al daude aldaketa berriak jasotzeko?
Kuriosoa galdeketa. Kuriosoa eta esanguratsua. Izan ere, gure herrien “betikotasuna” horren zaharra denik ez du ematen. Alegia, administrazioa, ohiturak, espazioen antolaketa… prozesu historikoak dira, aldakorrak. Eguneraketen menpekoak.
Erantzun gehienak “queda cumplimentado lo dispuesto en la Real Orden de 24 de febrero de 1860…” modukoak diren arren, galdera bezain kuriosoak ere badira batzuk.
Herri sarreran izena ez jartzearen aitzakia: “En las entradas y salidas de esta población no se colocaron las lápidas de que habla la regla 15 por evitar la deformidad que naturalmente resultaría con no estar numeradas las casas con iguales o parecidas lápidas, pero esto no obstante se ha practicado lo que en otros pueblos respecto a este punto, esto es, que para la designación del pueblo partido judicial y Provincia a que corresponde se ha hecho uso de la tinta en los pasages correspondientes”.
Herriko etxeen zenbakien inguruan berriz: “Esta población tiene numeradas las casas y rotuladas las calles pero sin azulejos, por cuanto algunos dueños de las fincas se resisten a costearlos, fundados en que la mayor parte de los pueblos situados en la carretera están numeradas con tinta al simil que esta retirada villa, sin ocasionar gastos en la compra de chapas. Se advierte para lo que conduzca que en el centro del pueblo existen un juego de pelota y especie de una plazuela para la prueba de ganados, sin que lleven ninguna rotulación”…Honen ondorio izan zen herriko kaleetan izena duten burdin esmaltatuzko plakak jartzeko erabakia. Hauek Eibarreko Paulino Elejalde enpresari eskatu zitzaizkion. “…estas placas son de hierro esmaltado, de fabricación muy esmerada y las únicas recomendadas para el objeto por su hermoso aspecto, limpieza y duración…”. Bi hizkuntzetan egitea proposatu zen noski, Foru Aldundiak gutun bidez hala eskatu baitzien Gipuzkoako herri guztiei “…en cumplimiento de un acuerdo que la Excma. Diputación ha dirigido a los Ayuntamientos de los pueblos, para que (…) se pongan rotulaciones dobles en las lenguas vascongada y castellana”.
Baina Asteasuko Udalak ez zituen edonolako izenak nahi bere kaleetan: Kale Nagusia, Chillar kalea, Miretsien kalestua, Konsejuecheco plazachoa, Fueroen plaza, Peajelekurako bidea, Elizmendiko echadi-bidea, Errekondoko Pedro Jaunaren plazachoa, Onkeriol Donekar Aita Julian Lizardikoaren kalea, Gure Gordatari Done Pedro Apostoluaren plaza, eta Aguirreko Juan Bautista Jaunaren karrika.
Luze xamarrak. Elejalde jaunak beste aurrekontu bat prestatu behar izan zuen. Bertan aitortzen zuen kale izen gehienak euskaraz bakarrik idatzi behar baziren ere plaka batzuek handiagoak egin behar zirela.
Azkenean, hainbat gorabehera gainditu ondoren, 1897ko uztailean herria euskarazko plakaz eta zenbakiz bete zuten 110 pezetaren truke.
Artxiboa berriz ere memoria da. Izan ere, “kuriosoak eta bitxiak” deitzen ditugun izenak eta egoerak, herria ulertzeko eta, ondorioz, antolatzeko eta izendatzeko modua da, garaikoa. Horregatik ere, administrazioa garaikidea denetik, izenak euskaraz jartzeko ardura agertu du.