Noiz erabaki zenuen kazetari izan behar zenuela?
Teresa Toda: Beti interesatu izan zait munduan zer gertatzen den jakitea. Txikia nintzelarik gertaera inportanteak gauzatu ziren. Gogoan dut Amerikako Estatu Batuetan bizi ginela Kennedy hil zutela. Garai hartan hasi ziren ere komunitate beltzaren erreboltak, edota Vietnamgo gerra.
Eta kazetaritza ikasten hasi zinen...
T.T. 1968an hasi nintzen Opuseko unibertsitatean, Iruñan. Orduan izan nuen nire lehenengo kontaktua Euskal Herriarekin. Han ezagutu nituen euskaraz hitz egiten zuten lehenbiziko pertsonak. Ez nuen denbora askorik iraun, hango errebolta eta mobidengatik ikasle talde handi bat kanporatu gintuztelako. Eta, ondorioz, Madrileko Escuela Oficial de Periodismo deiturikoan bukatu nituen ikasketak.
Teresa kazetaria, non hasi zen lanean?
T.T. ABCn hasi nintzen praktikatan. Francoren garaia zen eta orduko egunkari guztiak nahiko antzekoak ziren, zentsura handia zegoen. Ondoren Kataluniara joan nintzen bizitzera eta han Comisiones Obreras sindikatuko prentsa-bulegoan lan egin nuen 1981era arte. Gero, Madrilera bueltan, MC aldizkarian lanean ari nintzelarik, Egin egunkarikoak nirekin harremanetan jarri ziren. Madrilen korrespontsal baten bila zebiltzala eta, horrela hasi nintzen Eginen lanean.
Zentsura garaiko oroitzapen konkreturik ba al duzu?
T.T. Bai, adibidez, ezin zen huelga hitza erabili, edota kontu handiz ibili behar zen Euskal Herriko gaiekin. ABCn nintzela Huarte konstruktorearen bahiketa izan zela gogoan dut. Vil hitza maiz erabiltzen zen albisteari zentzu txarra emateko. Karrera bukatzeko tesina Saharari buruz egin nuen. Eta Saharari buruzko materiala lortzea oso konplikatua zen orduan. Dena kontrolpean zegoen. Informazioa prentsa klandestinoaren bidez edota Frente Polisarioaren bidez lortu nuen. Tesina oso ondo kalifikatu zidaten, baina ezin zen argitaratu, zentsurak gaia “materia reservada” modura kontsideratu zuelako.
Nola gogoratzen dituzu laurogeiko hamarkadan Madrileko Egin-en delegaritzan emandako urteak?
T.T. Hasieran, gogoan dut berriak bidaltzeko telex bidez egiten nuela Correosera joanda. Edo telefonoz 20 duroko txanponekin. Egoera benetan prekarioa zen.
Zer gai zebilzkizun eskuartean kronika haietan?
T.T. Batez ere, eta zoritxarrez, Audientzia Nazionalarekin lotutako gaiak: Atxiloketak, epaiketak, tortura salaketak. Gogoan ditut 1987ko errefuxiatuen entrega masiboak. Kongresuko berriak ere ematen nituen. Horrez gain, Madrileko gai sozial batzuk ere lantzen genituen, “Madrid contra la droga” bezalako mugimenduen berri emanez. Espetxeetan bisitaldiak eginez ibiltzen zen Enrique de Castro apaizaren oso oroitzapen onak ditut. “El Nani”ren kasuan emandako polizia bidegabekeriak eta abar. GAL taldearen inguruko lehenengo ikerketak ere bai.
Beste hedabideetako kazetariekin harreman ona nuen.
1989an Madrilen Hotel Alcalan Josu Muguruza ezker abertzaleko diputatua erail zuten atentatuan bertan zinen.
T.T. Garai gogorrak izan ziren haiek. “Argeleko mahaia” deiturikoa eten berria zen, hiru hilabeteko su-etenaren ondoren. Audientzia Nazionaleko Carmen Tagle fiskala erail berria zuen ETAk. Eta giro horretan etorri zen Herri Batasunako diputatu eta senadoreen aurkako atentatua. Josu laguna eta lankidea nuen eta bizitza osorako markatu nauen bizipen horietakoa izan zen niretzat. Mingarria da, oraindik ere, atentatuaren ikerketan ez zela batere sakondu ikustea.
Noiz etorri zinen Euskal Herrira bizitzera?
T.T. 1990eko apirilean izan zen. Lehenik Bilbora, urtebete egin nuen bertan. Ondoren Errenteriara eta handik Urnietara. Egin-en hainbat berrikuntza egin genituen urte haietan, energia handia zegoen eta proiektu polita izan zen. Ondoren, etorri ziren boikot publizitarioak eta abar. Eta berriro, garai gogorrak.
Eta Eginen itxiera etorri zen.
T.T. 1992tik itxiera arte (1998) zuzendaritza taldeko kide izan nintzen. Itxierarena momentu latza izan zen, jendea espetxeratua izan zelako. Ni ez ninduten espetxeratu, baina fiantza jarri beharra izan nuen, pasaportea kendu zidaten, epaitegira sinatzera joan behar izaten nuen, eta zortzi urtez epaiketaren zain egon nintzen. Azkenean, beste hainbat elkarte eta abarrekin eta, “dena ETA da” argudio ezagunarekin, “18/98” sumariopean 47 pertsona epaituak izan ginen.
Eta espetxealdia etorri zen, zein akusaziopean?
T.T. Bai. Akusazioa ETArekin kolaboratzea zen. Horretarako poliziaren lekukotzak erabili zituzten, Guardia Zibilaren txostenak eta abar. Azkenean, iritzi politikoa eta erabaki politikoa izan zen. Hasieran, hamar urteko kondena ezarri zidaten, baina gero seira jaitsi zuten.
Tortura kasurik izan al zen orduan?
T.T. Egin-en kasuan ez, baina “18/98” gure aurkako sumarioan bai. Hor daude Nekane Txapartegi edota Mikel Egibarren kasuak.
Espetxealdiaz zer esango zenuke?
T.T. Espetxealdia oso momentu gogorra da edozeinen bizitzan. Nik azken finean 6 urte besterik ez ditut egin, beste kasu batzuk ikusita ez da hainbeste. Lehen bi urteak Salamancan egin nituen eta ondorengo laurak Cordoban. Preso politiko asko ezagutu nituen. Ziegan bi lagun baino ezin ginen egon. Asko ikasten da harremanak lantzen eta zaintzen. Toki txikitxo batean, baldintza zailetan, bakoitzaren ezaugarriak azaleratzen dira. Elkartasun sentimendua eta adiskidetasuna asko lantzen dira. Preso arruntekin ere harremanak banituen, baina ez zen erraza, patioan egoteko lau ordu bakarrik genituelako. Lehenengo graduan egonik ezin da parte hartu espetxean antolatzen diren jardueretan eta hori pairatu nuen bereziki Cordobako egonaldian, denetan ez baitute zorroztasun maila berdina erabiltzen.
Konturatzen zara emakumeak espetxean ere bigarren mailako pertsonak garela. Espetxeak gizonezkoentzako diseinatuta daude. Adibidez, Salamancako espetxeko patioko komunetan urinarioak zeuden, horrelako detaile txikietan nabaritzen da, eta baita trataeran ere. Espetxeek bergizarteratzeko ez dute balio, ez emakumeentzako, ez gizonentzako. Planteamentua oso zahartuta dago, gizartean ez dugu beste alternatibarik asmatu baina oraingoak ez du balio. Preso politikoen kasuan are gutxiago. Soilik zu eta zure familia zigortzeko balio du.
Espetxetik irtenda, presoen aldeko mugimenduetan inplikatu zara.
T.T. Askatu aurretik konprometituta nengoen, eta askatu ondoren are eta gehiago. Nire energia horretara bideratzea erabaki nuen. Oso ondo ezagutzen baititut alde biak, espetxekoa eta presoen familiena.
Eta zertan datza zure lana?
T.T. Sare mugimenduan aritu naiz hainbat lanetan, pixkanaka-pixkanaka indartuz doa mugimendua, baina oraindik gehiago garatu behar da. Jendartetik erantzun politak jaso izan dira, baina ibilbide luzea dago egiteko, batez ere, ezberdinen arteko lana sendotzeko bidean. Hala ere, alor horretan ere emaitza batzuk lortu dira. Ideologia ezberdinetako babesleak baititugu, eta hori da gure helburua. Hainbat zailtasun ere badugu, adibidez ekonomikoa. 2015eko Bilboko manifestazioaren ondoren konfiskatutako dirutza ez digute oraindik bueltatu.
Sare bezalako mugimenduak oraindik beharrezkoak al dira?
T.T. Bai, beharrezkoa da momentu honetan ere. Askotan ematen du gatazkaren ondorioak bideratuta daudela, eta ez da horrela. Presoen gaia hor dago, sufrimendu asko eragiten ari da espetxe barruan eta kanpoan. Hor daude, bereziki momentu honetan larriki gaixo dauden presoak. Horien kasuak bideratzea presazkoa da. Ez badugu horretaz kontzientzia hartzen ez dugu lortuko alderdi politikoak zein instituzioak mugiaraztea. Une hauetan gure eskualde honetan preso gaixo asko dago eta beharrezkoa dute espetxeetatik ateratzea beren egoera behar bezala bideratzeko. Jubilatu naiz, baina nire konpromisoarekin jarraituko dut.
Lehen aipatu dugu Egin egunkariaren itxiera. Kasu hori eta Euskal Herrian azken hamarkadatan gertatutakoak gaztetxo askok ez dituzte ezagutzen. Noiz da momentu egokia historia kontatzeko?
T.T. Egokiena izango litzateke belaunaldi batetik bestera trasmisio naturala egitea, baina iruditzen zait horretan huts egin dugula.
Arrazoi asko direla medio, hemen gutxi hitz egin da gertatutakoaz. Orain, hori da egin beharko litzatekeen gauzatako bat, baina hainbestetan aipatzen den errelato famatu hori ez da hain erraza. Joango da eraikitzen, baina uste dut perspektiba pixka batekin egin behar dela, eta ez bat-batean eta bakoitzaren behar politikoen arabera. Lortu beharko genuke pixka bat bereiztea, zer den interes politikokoa eta zer den jendartea sendotzeko bidean egin genezakena. Batzuetan ematen dit inpresioa dena azkarregi egin nahi dutela, eta elkarrengana hurbiltzeko, sendotzeko, elkar entzuteko prozesuek bere denbora behar dute. Nahiko esperientzia badaude munduan zehar, begira Irlandako kasua, oraindik errelatoa egiten ari dira. Batzuetan ematen du gurdia idien aurretik jartzen dugula. Ezin gara geratu, baina ezta korrika hasi ere.
Beraz, alde batetik historia egongo litzateke eta bestetik memoria?
T.T. Historia izango litzateke datuak eta gertaerak bata-bestearen atzetik kontatzea, eta aldiz memoria gertaeretan parte hartu dutenen errelatoa.
Adierazpen askatasunari dagokionean, gaur egungo prentsa nola ikusten duzu?
T.T. Gazteek agian ez dute azken urteetako gauza askoren berri baina adierazpen askatasunaren aurka egiten denaren berri bai Twitter bidez, sareetan eta abar “Mordaza legea” aplikatuz. Iruditzen zait atzerapausu ikaragarriak ematen ari direla azken urte hauetan, eta kazetariak, orokorrean, ez duela egoerak eskatzen duen maila ematen. Uste dut ez dela egon adierazpen askatasunaren defentsa sutsurik, eta gure kasuaz ez dut hitz egingo lotsagarria izan zelako, baita Euskal Herrian ere, kazetari batzuk kenduta, ez genuelako babesik jaso. Gaurko egunera bueltatuz, badaude ukitzen ez diren gai batzuk, esate baterako, estatu mailan. Euskal gatazkarena desagertu egin da prentsatik, berez, horrela erabaki delako, bukatutako zerbaiten itxura emateko.
Beraz, kazetariak nahiko akritiko ikusten dituzu...
T.T. Lana egin behar da gauzak behar den moduan aztertzeko, eta ez da egiten. Uste dut kazetaritza kritikorik apenas geratzen dela. Euskal Herrian oso gutxi, eta estatuan gutxiago. Dena onartzen da, prentsa oharrak bere horretan trasmititzen dira. Badakit, tartean gauza asko nahasten direla, kazetari gazteak modu prekarioan ari direla lanean, baina hala eta guztiz ere, gure garaian gehixeago mugitzen ginen, ikerketarako grina genuen. Kazetari ikertzailea desagertu egin da.
Trantsizio sakon bat bizitzen ari da prentsa, paperezko prentsa hiltzear dago. Denek daukate edizio digital bat baina transizio honetan gauza gutxitan asmatzen ari garela uste dut. Pentsatzen dut urte batzuetan landuko dela protokolo moduko zerbait, hain erraz hedatu daitekeen informazioarekin kalteak ere erraz sortu bailitezke.
Une honetan gai honi buruzko eztabaida oso interesgarriak daude Europa osoan zehar.
Telebista kate handietako tertulianoez zer diozu?
T.T. Batzuk hor daude askatasun osoz edozein astakeria esaten. Sistemaren aurka doan edozer gauza kolokan jartzen dute, berdin da, Podemos, Katalunia, langileen greba bat, EH Bildu... Ematen du askatasuna dagoela gero eta parametro estuagoetan. Baina hauei kontra egiteko ez dago ezer, ez dago jenderik horretarako prestatuta. Halare, iruditzen zait tertuliak orokorrean superfizialak direla. Badaude pertsonaia batzuk komikietakoak diruditenak, euren buruaren karikatura direnak. Jada ez dute bere iritzia ematen duen kazetari baten lekua betetzen. Horrek ez du laguntzen jendartean dauden arazoei aurre egiten. Lau topiko esatera mugatzen da.
Gazteak ez al dira ari ohitzen informazio zuzena, azkarra, kontrastatu gabekoa, sakontasunik gabekoa jasotzera?
T.T. Beraiek horrela hezi dira norbaitek bidea ireki dielako. Sistema osoak horretara bideratu dituelako. Baina halere, ni ez naiz hain kritikoa, zeren eta pentsatzen dut harramanetarako modu berri bat sortzen ari dela.
Agian sakontasuna faltako da, izango da horizontalegia baina transizio batean gaude, beraz, ezin ditugu gure parametroekin neurtu. Heltzen joaten diren heinean joango dira garatzen. Ez dugu ahaztu behar orain leherketa moduko bat bizi dugula, eta komunikatzeko modu berriak etengabe sortuko di-
rela.
Nork jarriko du, ordea, orden bat? Inportantea da espiritu kritikoa sortzea eta hori sare sozialetan ere sor daiteke. Dena aldatzen joango da eta gustatu ala ez belaunaldi berriek biziko duten komunikatzeko modua izango da hori. Betiko gauzak kudeatzeko beste modu bat izango da.
Bake eta bizikidetza lantzeko saiakerak egiten ari diren honetan Aiurri bezalako herri aldizkari batek zer funtzio bete dezake?
T.T. Iritzi ezberdinen berri jasotzea, horrela herritarrek hobeto ezagutuko dute auzokoaren iritzia eta posizionamendua. Baliagarria da, baita ere, gatazka konpontzea ez delako soilik alderdi politikoen eginkizuna, nolabait herritarrengana eta bizikidetzaren arloan lanean ari diren taldeengana iritsi behar
da.
Prentsa lokala beti iruditu zait interesgarria. Hemen tokiko prentsa euskalduna badaukagu baina ez daukagu horren pareko prentsa erdaldunik euskaraz ez dakitenengana iristeko. Eta gai horri ere buelta bat eman beharko genioke noizbait.