Euskal Memoriaren erakundean ari zara lanean, Karmele. Erakunde horren zeregina zein den ez dakienarentzat, azalduko al zenuke zer den Euskal Memoria?
Karmele Urbistondo. 2009an sortu zen, herri honen memoria historikoa berreskuratzeko helburuarekin. Horretan ari da geroztik eta ni duela bi urte hasi nintzen bertan lanean. 1936ko Gerraz gain, historia garaikidean ere lanean ari gara eta zentzu horretan lan ildoetako bat torturaren ikerketa da. Lan eremua Euskal Herri osoa da.
Torturaren ikerketa bereziki azken urteetako lan ildoa al da?
K.U. Lantaldean ardurak banatuta ditugu, eta horietako batzuk torturaren gaiari heldu diote. Torturaren azterketak 22.000 atxiloketa biltzen dituen datu-base bat du abiapuntu, 1960tik hona izan diren atxiloketak, hain zuzen. Ziurrenik atxiloketa gehiago izango dira, zeren eta Frankismo garaian asko eta asko behar bezala dokumentatu gabe daude. Atxiloketa horien baitan, torturatua izan dela adierazten duenarekin harremanetan jartzen gara. Kasu bakoitzeko txosten bana egiten dugu, nazioarteko protokoloek balioesteko prozedura erabiliz.
Bizpahiru urte dira Kriminologia Euskal Institutuarekin elkarlanean ari garela tortura kasuak ikertzeko.
Institutu horretan Pako Etxeberria kriminologoa ari da lanean, eta berak hain zuzen torturari buruzko hitzaldia eskainiko du ostegun honetan Urnietan...
K.U. Kriminologia Euskal Institutua bere kabuz ere tortura kasuak biltzen ari da, eta dagoeneko 2016ko ekaineko jardunaldi batzuetan Etxeberriak tortura kasuei buruzko ikerketaren lehen datuak eskaini zituen. Bizikidetza jardunaldien baitan gai hori hizpide izango du, beraz, Urnietan.
Zerorrek zer nolako garrantzia ematen diozu Pako Etxeberriaren lanari?
K.U. Sekulako balioa duela esango nuke. Ibilbide luzea egin du, eta uste dut Euskal Herrian inork ezin duela bere profesionaltasuna auzitan jarri. Arlo profesionalean eta humanoan eredugarria dela esango nuke. Tinko heldu dio bere lanari eta torturarena argitara atera behar den errealitatea dela oso garbi dauka. Ekarpen handia egiten ari da, alor horretan. Ziurrenik, eta gordin esanda, Etxeberriaren parte hartzerik gabe euskal auzian torturaren gaia oso esparru mugatuan geratuko litzateke. Bere esku hartzeak beste maila bat, beste kategoria bat ematen dio auziari.
Ezker abertzaleko kidea zara. Azken urteetan ezker abertzalearen baitan egon den eztabaida eta hein batean zatiketaren aurrean, bat al zatoz Sortuk edota EH Bilduk hartu duten bidearekin?
K.U. Erabat. Bizikidetza landu eta sustatu egin behar da. Autokritika egiteko garaian, irakurketa kritikoa egiteko garaian erabat ados nago EH Bilduk eta Sortuk hartutako bidearekin eta gainera bide horretan sakontzeko nire esku dagoen guztia egingo dut.
Iritsi garen garai honetan, kolektibo modura gertatu denaren irakurketa egin beharko genuke bereziki berriro errepika ez dadin. Gertatu den guztia berriro gerta ez dadin berme nagusia elkarrizketa da. Gertatu dena guztia mahai gainean jarri eta soseguz hitz egiteko garaian gaude.
Zeren eta hemen alde bati sekulako eskaerak egiten zaizkio etika ezaz, autokritikaz jokatu ez izanaz, barkamena eskatzera derrigortuz eta abar. Eta, aldiz, torturatuak izan garenoi hori guztia ukatu egiten zaigu. Torturak egileak ditu, eta euren atzean erantzule batzuk. Diseinu bat eduki du, bereziki Espainiako gobernuaren aldetik. Sistematikoa izan da.
Horren aurrean, torturatzaileei nork eskatu behar dizkie kontuak? Eta torturatatzaileak lanean jarri zituen agintariei nork eskatu behar dizkie kontuak?
Tortura salaketak orain oso gutxi arte egin dira...
K.U. Halaxe da. Pixkanaka apaltzen ari dela ikus daiteke, ez erabat desagertzen.
Urnietan oso kasu esanguratsua dugu, Gurutze Iantzirena. 1993an hainbat herrikiderekin batera atxilotu zuten, tartean baita zu zeu ere. Komisaldegian inkomunikazio egoeran eta tortura zantzuekin hil zen. Eusko Jaurlaritzak 2015ean egindako txostenean ez da eskubide osoko biktimatzat hartzen “egiaztatze eta ikerketa lan handiagoa behar duen kasua” dela argudiatuz. Hori horrela irakurri zenuenean zer pentsatu zenuen?
K.U. Lehenengo erreakzioa txostenaren egileei deitu eta hor adierazten dena egia ez dela esatea izan zen. Gurutzeren heriotzak ikerketa gehiago behar duela benetan uste badute, hori horrela izateko zein bitarteko jarri dituzten jakin nahi dut. Nik dakidala Gurutzeren heriotza ikertzeko Urnietako Udalak edota Eusko Jaurlaritzak ez dute batere bitartekorik jarri. 1993ko irailean atxilotu zituzten hogei lagunetik gorako norbaitekin egon al dira? Banan bana hitz egin dezakete gertaera hura pairatu zutenekin eta orduan jakingo dute Gurutze bihotzekoak jota edota beste modu batez hil zen. Gurutze Iantzi torturapean hil zuten. Are gehiago, egun haietan Tres Cantoseko komisaldegian gertatu zena Urnietako udaletxeko ordezkari batek ñabardura eta xehetasun guztiekin daki, nik neronek gutun bidez kontatuta.
Gurutzeren ama berriki hil da, eta bere alaba torturapean hil zuten aitortza hori jaso gabe joan da. Ados nago euskal gatazkak drama asko sortu dituen baieztapenarekin, baina ez dezagun ahaztu tortura jasan duen pertsona bakoitzaren atzean ere beste drama bat dagoela.
Maribel Vaquero zinegotziak eta Gipuzkoako Foru Aldundiko Giza Eskubideen zuzendariak aurreko Aiurrin adierazi zuen Gurutze Iantzik aitortza merezi duela herrian...
K.U. Badela garaia uste dut nik. 2018ko irailean Gurutze Iantzi hil zutela 25 urte beteko dira. Gurutze Iantzi ez ezik, bere senarra ere atxilotu zuten. Egun eta erdi inkomunikaturik zegoela ziegatik atera eta libre zegoela esan zioten, noiz eta bere emaztearen gorpua han bertan hilotz zenean. Muturreko egoera Gurutzerena da, baina egun haietan hogeitik gora lagun atxilotu zituzten. Bakoitzak gertaera hari buruz zer esan handia dauka, noiz entzungo dituzte lekukotza horiek?
Zurea lekukotza zuzena da: Tortura zure azalean pairatu zenuen...
K.U. Galdeketa amaigabea, poltsa jarri, kolpeak..., sekulakoa izan zen hura. Leku arrotz batean zaude, hamar hamabost guardia zibilez inguratut. Hori bizi ez duenari ezinezkoa zaio behar bezala irudikatzea. Kalabozoak horrelako tokietan elkarren ondoan daude, baina ez dakigu nor dagoen ondoan. Momentu batean, nire ondoan pertsona bat jarri zuten eta “no os quiero oir hablar” esan zigun norbaitek, mehatxatzearekin batera. Hasiera batean ez dakizu nor den, baina halako presiopean eta gizakiak garenez, denbora igarotzen da eta ondokoarekin komunikatzen zara. Nire ondoan jarri zutena Gurutze Iantziren senarra zen. Harekin hizketan hasi eta Gurutze etxean zegoela adierazi zidan. Ordurako, ordea, kalabozoek duten atearen behealdeko irekieran ibilian-ibilian ikusi nuen atxilotuetako bat Gurutze Iantzi zela. Jakin banekien hark defektu fisikoa zuen, ibiltzean nabarmena eta ezaguna zena.
Egun hartan Tres Cantoseko komisaldegian geunden guztiok une jakin bat gogoan dugu. Denok. Oihu ikaragarrien artean “ez nazazue gehiago jo, mesedez”, “ez nazazue gehiago jo, mesedez” esanez norbait entzun genuen, eta, handik gutxira, isiltasuna etorri zen. Erabatekoa. Kolpeak eta bainera saioak, bortizkeria hori guztia amaitu da eta hainbat ordu igarota Auzitegi Nazionalera gindoazela adierazi ziguten. Garzon epailearen aurrean deklaratu genuen eta handik ateratzean, abokatuak albiste txarra eman behar zidala adierazi zidan. “Ez dakit zer den notizi txar hori, baina berdin dit. Ez dut ziega horretara itzuli nahi, kartzelara joateak berdin dit” erantzun nion. Ezer okerragorik egon ezin zitekeela uste nuen une horietan. Eta orduan esan zidan Gurutze Iantzi hil zela. Une horretantxe lotu nuen dena, galdeketak, oihuak eta isiltasuna. Gurutze Iantzi eskutatik joan egin zitzaien; Gurutzeren bihotza betiko geratu egin zen.
Deklaratu ostean kartzelara joan zinen...
K.U. Bai. Ia bost urte eman nituen, ETA erakundearekin kolaboratu izanaren akusaziopean. Tres Cantoseko komisaldegian egon ginen bitartean deklarazioa sinatu arazi zidaten. Ez nuen beste aukerarik, sinatzen ez banuen berriro bueltatuko nintzela adierazi zidaten eta.
Garzon epailearen aurrean, ordea, inkomunikazio egoeran bizi izandakoa azaldu al zenuen?
K.U. Bai. Burua behera begira egon zen, aurpegira begiratzeko gaitasunik gabe. Idazkaria alboan zuen dena idazten, eta hark entzun bakarrik egiten zuen. Karmen Galdeano abokatua alboan izan nuen, baina ezin izan nuen berarekin hitz erdirik egin. Ez zidaten utzi.
Biktima sentitzen al zara?
K.U. Ez daukat oso argi hori, beharbada hitzaren adiera asko bihurritu eta manipulatu delako. “Torturatua izan nintzen” adieraztea nahiago izaten dut. Lehenengo aldiz 1993an, eta bigarrenez 2003an ere bai. Bitxia da, zeren eta lehenengo aldiko tortura fisikoa gogoan dudan bezala, bigarren aldian Udalbiltza kasuan atxilotu nindutenean, Polizia Nazionalak ez zidan eskurik gainean jarri baina, aldiz, psikologikoki txikituta utzi ninduen. Bigarren aldi hartan ere kartzelara sartu ninduten.
2003an Udalbiltza auziaren baitan atxilotu eta espetxealdia igarota, 2010eko epaiketan absolbitu zintuzten. Gatazkaren beste ertz bat horixe izan daiteke, zigor politikoarena...
K.U. Hogeitaka pertsona gaude sartuta, eta ia guztiak kartzelan egon ginen. Nire kasuan, Udalbiltzan ari nintzen Urnietako Udal zinegotzi nintzela. Norbaitek garai hartan zerbait esan zezakeela uste dut. Gartzelan sartu ninduten 2003an eta epaiketa 2010ean izan zen. Sei urtez jarraian, 2004tik 2010era, bi egunez behin epailearen aurrean sinatu behar izan nuen. 30.000 euroko fidantzari, bankuari kreditua eskatuta aurre egin, eta ordaindutakotik ezer berreskuratu ez. Epaiketa iritsi eta absoluzioa. Denbora horretan guztian jasotako kaltea nola erreparatzen da? Eta ez naiz alor ekonomikoaz bakarrik ari. Areago noa. Bizitza bera baldintzatzeaz ari naiz. Eta horren kalteaz. Haur bat edukiko dugu? Eta epaiketan kondenatzen banaute? Etxe bat erosiko dugu? Kontuak blokeatuta ditut. Kanpora joango gara? Joan Espainiako edozein komisaldegira eta kontaiezu bi egunez behin sinatu behar duzula... Nork erreparatuko du hori guztia? Eta horrelako kasuak azken hamarkadatan milaka dira. Horri buruz noizbait, nonbait hitz egin beharko dugu. Errealitate hori ere hor dago. Gatazkaren alde batean gertatu dena egunero ateratzen da medioetan, eta beste aldean gertatu diren drama asko isilarazita daude.
Bizikidetzaren alorrean zer nolako Urnieta eraiki nahiko zenuke etorkizunera begira?
K.U. Bizikidetza sustatzeko prozesuak abiaraztea interesgarria dela deritzot. Maila politikoan zein norbanakoen mailan. Elkarren artean entzuteko foroak beharrezkoak dira, heldutasunez eta soseguz gertatu den guztiaz hitz egin ahal izateko. Irakurketa kritiko bat egin beharko da, beti ere aurrera begira jarriz. Biolentzia asko egon da, alde askotarikoa. Bakoitzak bere errelatoa, bere egia dauka. Uste dut egia horien guztien mosaikoa eraikitzea ahalbidetu behar dugula.