Maribel Vaquero eskarmentu handiko politikaria da. Urnietako udalgintzan garrantzia handiko eragilea izateaz gain, Gipuzkoako Foru Aldundiko Giza Eskubideen zuzendaria da. Hilabete hauetan “Bizikidetza lantzen” egitasmoa aurkezten ari da. Urte luzez landu ditu bizikidetza, bakea eta memoria. Aurreko agintaldian, esaterako, Eusko Legebiltzarrean bizikidetza batzordeko lehendakari izan zen.
Gipuzkoako Foru Aldundiko Giza Eskubideen zuzendari zara, eta lehendik ere alor berean Eusko Legebiltzarrean bizikidetza batzordeko presidente izan zinen. Hain sentsiblea den alorrean erantzukizuna hartzea kosta egin al zitzaizun?
Maribel Vaquero. Euskal gizartean azken urteotako erronkatakoa horixe da, bizikidetzan sakontzea. Lehen ere Legebiltzarrean biktimak, presoak, bakegintza…., alor horien kudeaketan jardun nuen. Foru Aldundian, agintaldi honetan, giza eskubideak eta memoria historikoa alde batetik eta migrazioak eta aniztasuna beste aldetik bateratu egin ditugu sail bakarrean. Ardatz nagusia giza eskubideak direlako.
Bakerako bidean bizikidetzan sakondu nahi dugu. Bizikidetza hori, gainera, aniztasunean oinarritu behar dugu, diskriminazioa baztertuz. Eta hirugarrenik kultura demokratikoan sakontzea nahiko genuke, zeren eta sinestuta gaude kultura politikoan sakontzen duen herri demokratiko batek indarkeria erabiltzeko aukera gutxiago dituela. Eta horrek gizarte bezala, indartsuago egiten gaitu.
Urtarrilaren amaieran bakegintza oinarritzat duen programa aurkeztu dugu, “Bizikidetza lantzen” izenekoa, urte hauetan bizikidetza eta bakea iraunkor bilakatzea behar-beharrezkoa delako.
Geroz eta udalerri gehiago parte hartzen ari dira programa horretan. Udalerri batetik zer egin daiteke, bakegintzan norainio irits daitezke?
M.V. Herritarrengandik gertuen dagoen administrazio erakundea udalerria da. Gatazka dagoenean errazagoa izan ohi da udalerri batetik abiatzea. Besteak beste, jendearen arnasa gertuago entzuten delako, eta mediatikoki askoz presio gutxiago dagoelako. Erakunde handiagoetan indarkeria politikoki erabili izan da, eta horrek askotan joko arauak baldintzatu ditu.
Guk garbi dugu azken urteetan euskal gizartean bizi izandako sufrimenduak motibazio politikoa duela. ETAk eragindakoa, eta bai GALek eragindakoa ere. Udalerriak horri buruz hausnartzeko espazio aproposak dira. Abiapuntua gutxieneko adostasun politikoa edukitzea da. Ezinebestekoa iruditzen zait hori. Ez dut esan nahi guztiok denean ados egon behar dugunik. Baina gutxienez adostasunak bilatu behar ditugu gatazkari buruzko elkarrizketa sortzeko. Izan ere, sufrimendua handia izan da, alde batean eta bestean.
Noraino irits litezke udalerrietan?
M.V. Bizikidetza maila ezberdinetan landu daiteke. Une honetan 21 udalerri daude “Bizikidetza lantzen” programan. Guztietan, formaltasun handiagoarekin edo gutxiagorekin, alderdi politiko ezberdinen artean hitz egiteko batzordeak sortu dira. Formakuntza jasotzeko aukera badute. Horrez gain, hainbat udalerritan herritarren foroak martxan daude.
Euskal gatazkak biktima asko eragin ditu eta herrietan haiengana gerturatzea garrantzitsua da. Baina honaino iritsita borondatea izatea ez da nahikoa. Udalerrietan prozesuak garatzeko lagungarri izango den eragilea edo elkartea beharrezko ikusten dugu, egitasmoa giza eskubideen ikuspegitik gidatuko duena.
Alor askotara iristeko bokazioarekin jaio da egitasmoa. Ordezkari politikoen edota herritarren arteko solaskidetzaz gain, giza eskubideak hezkuntzan lantzeko aukera eskaintzen ari gara. Urnietan, adibidez, aurreko ikasturtean bizikidetza hezkuntza zentruetan landu zen.
Presoen gizarteratzea ere aztergaien artean dago. Gaur egun 380 inguru daude eta denak kondena altuekin. Eta, azkenik, memoria landu beharra dugu. Herri batek memoria landu behar du, modu kritikoan eta inklusiboan. Frankismoari buruz bere garaian egin ez izanak badakigu zer ekarri digun. Ezin da gerorako utzi; motxila edo zama astun horiek askatu eta iraganari aurre egitea dagokigu.
Zer moduzkoa izaten ari da parte hartzea udalerri ezberdinetan?
M.V. Orokorrean biktimak izan dira prozesu hauetan gehien busti direnak. Gehien sufritu dutenak dira eta euren ekarpena bizikidetzarako garrantzitsua dela deritzote. Biktimen joera hori ikusita, beste zenbait herritar mugitzen hasi dira. Nire ustean, herritarrok gure konfort eremutik atera behar dugu. Batzuetan pausoa ematea kosta egiten da. Ezinegona sor diezakezu esperientziak, baina badago bustitzen ari den jendea eta guri tokatzen zaigu prozesuan parte hartzera.
Zure esperientziatik, zein ekimen eta lekukotza iritsi zaizu barruraino?
M.V. Asko daude. Gogorrak daude oso. Donostia 2016 egitarauan “Adiorik gabe” musika eta antzerki ikuskizuna antolatu zuten, oso gogoko izan nuena. Tentu handiz, kulturaren bidez biktimei gerturatzeko ekitaldi sorta izan zen.
Eta testigantzei dagokionez, bat baino gehiago aipatuko nituzke. Josu Elesperena aipatu behar dut, gertutik ezagutzen dudan familia delako. Edota Andoitz Kortarena. Aita hil aurretik eta ondoren biktimekiko zuen jarrera ederto azaltzen du. Pili Zabalarena ere gogorra da eta Isaias Carrascoren alabaren lekukotza ere nabarmendu nahiko nuke. Hauek guztiek bizi izandako garapen pertsonala ezagutaraztea behar-beharrezkoa dela deritzot.
Pako Etxeberriak Urnietan hitzaldia eskainiko du, 1960 eta 2013 artean Euskadin izandako tortura kasuen ikerketa ematen ari dena azaltzeko. Tortura hizpide hartuta, hortxe dugu Gurutze Iantzi urnietarraren kasua. Inkomunikazio egoeran hil zen 1993an, tortura zantzuekin. Eusko Jaurlaritzarentzat, ordea, ez da eskubide osoko biktima “egiaztatze eta ikerketa lan handiagoa behar duen kasua” dela argudiatuz...
M.V. Eusko Jaurlaritzak lan hau egiteko enkargua egin zuen torturari buruzko datuak handiak direla jakin badakielako. Ezin ditugu begiak itxi. Ikerketa egiteko Europar Batasunak eskatzen duen Estokolomoko protokoloa aplikatu da eta dagoeneko ikusten ari gara datuak oso esanguratsuak direla.
Gurutze Iantziren kasuan, epaiketa itxi egin zuten. Familia aurka agertu zen eta Udalak ere abokatua jarri zuen. Jaurlaritzak, epaiketa eta kasua itxita dagoenez, Iantzi biktimatzat kontsideratzeko arazo legalak aurki ditzake. Garai hartako tesi ofizialarekin ez gaude ados. Nik uste Gurutze Iantziren familiak aitortza merezi duela, baita Urnietan ere. Aitortza hori ematen eta bere kasua ahalik eta gehien argitzen ahaleginduko gara.
Otsailaren 5ean COVITE biktimen elkarteko lehendakari Consuelo Ordoñez Andoainen izan zen eta, besteak beste, “Andoain vota a asesinos” adierazi zuen. Biktimekiko errespetua aldarrikatzen da, baina erakundeek horrelako gehiegikerien aurrean ezin dute ezer egin?
M.V.: Ez da lehenengo aldia eta pena ematen didate horrelako komentarioek. Biktimek badute beren mina, bere aitormen beharra eta egia, justizia eta errapaziorako eskubidea, baina jarri didazun adibidea uste dut gutxiengo batena dela. Gaur egun biktima asko daude elkarteetan ez daudenak eta errespetu osoa merezi dutenak.
Markel Olanok aurkezpenean adierazi zuenez zauri asko daude sendatzeko, eta zubi asko berreraikitzeko. Noraino iritsi nahi da agintaldi honetan?
M.V.: Ahalik eta herrigune gehienetara iritsi nahi dugu. Ekintza planak garatzeko diru laguntzak eskainiko dizkiegu eta herri txikien kasuan edota orain arte abiatu ez direnen kasuan Foru Aldundia ekintza puntualak antolatzeko prest gaude. Badakigu kasu batzuetan zaila dela, iraganaren kudeaketa egitea gehien kostatzen dena baita, baina alor honetan ez dugu bi abiadurako lurraldea izan nahi.
Berriki Elgoibarren Duintasunaren Kolunbarioa zabaldu dute. Zer nolako garrantzia du?
M.V. Handia, duintasunaren isla delako. Giza duintasuna Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren oinarrian dago. Urte hauetan topaturiko gorpuzkinek toki duina merezi zuten. Bilaka dadila erreferentziazko toki, kideren bat galdu duten senitartekoek dolua agertzeko lekua den aldetik.
Argentinako kereila helduleku bihurtu da frankismoan errepresioa jasan zutenentzat. Zer egin daiteke Aldunditik?
M.V.: Kereila horren harira, Buenos Airesen izan nintzen 2013an Legebiltzarreko ordezkari modura. Hango kausa daramaten abokatuekin eta Servini epailearekin izan ginen. Talde memorialistek Argentinako kereilarekin bat egitea eskatzen digute, besteak beste hemengo bake instrukzioko epaitegietan kereila jarriz. Baina egia esatera, bide zaila da hori. Legearen ikuspegitik, kereilante izateko zuzeneko kaltetua izan behar zara. Gasteizko Udalari eta Arabako Batzar Nagusiei bidea nola moztu dieten ikustea besterik ez dago.
Zein arazo legal dauden ikusteko Foru Aldunditik Giza Eskubideen katedrako Jon Mirena Landari txostena egitea eskatu diogu. Laster jasoko dugu, eta horren arabera ikusi beharko da Aldundiak zer egin dezakeen.
Andoainen “Goiztirian” eskultura dagoen bezala, Urnietan posible izango al da?
M.V. Hori espero dut. Memoria guztiona da, eta inklusiboa behar du izan. Ahalik eta akordiorik handienarekin izatea nahi dugu, denon artean erabakitakoa.