Igaro da hilabete luzea Urnietako Marizulo Taldeak 1936 ikuskizuna Andoaingo Basteron azkenekoz taularatu zuenetik. Eta egia esan, zeresana eman du, batez ere edukiarengatik, besteak beste, astekari honen orrialdeetan irakurri ditugun hainbat iritzi kontrajarrietan ikusi dugunez.
Ez dakit, fikziotik ere dosi handi samarra duen horrelako ikuskikizun baten betebeharra ote den, gertatutako guztia zehatz-mehatz jaso eta eskaintzea. Alegia, hori ez ote den gehiegi eskatzea. Hala ere, obra guztiak bezala, honek ere mezu bat zabaltzen du: omendu ditzagun 36ko gerrako biktima guztiak gizatasunez, eta begira dezagun etorkizunera. Eta hori egiteko antzerki testuak bide bat jorratzen du, eta noski, testu horrek eskaintzen duena, benetako gertaeretan oinarritua egonagatik, ez da biblia. Beraz, har dezagun distantzia apur bat eta adieraz dezagun lasaitasun osoz badituela bere gabeziak.
Hemen, lehen ere aipatu izan ditut gerra garai horretan gure arbasoek izandako bizipenak. Hain zuzen ere, etxean aurrekoengandik jaso ditugun lekukotasunak baitira, kasu gehienetan behintzat, garai hartan gertatutakoaren informazio iturri nagusiena. Gure herriko azpi lotsen nondik norakoak erakutsi zizkiguna.
Izan ere, esan genezake anai arteko 36ko gerra piztearekin bateratsu hasi zela gure adinekoen gurasoen bizitzako bidaia. Eta ia desagertzear den belaunaldi hori da gerra artako oroitzapen zuzenak dituen azkenekoa. Nolakoak dira ordea, oroitzapen horiek? Zenbat dute benetakotik, eta zenbat irudipenetik? Adibide txiki bat jarriko dut. Herriko hiru persona adinduk “harrazpaka eguna” zein egunetan egiten zen galdetuta, honela erantzun zuten; lehenengoak, irailaren bostean egiten zela erantzun zuen; bigarrenak, irailearen hamarrean izaten zela; eta hirugarrenak, irailaren bigarren asteartean izaten zela. Eta hirurak ziurtasun osoa erakusten zuten hori horrela zela adierazteko garaian.
Garbi dagoena da, aurrez aipatu dudan gure gurasoen belaunaldi horri, gerra, eta gerra osteko urteak lapurtu zizkietela, buruan grabatuta dituztela, bala ziztuak, hegazkinen hotsak, agonia ezkilaren hotsak. Fusilatuak, desagertuak, aberri arrotzarengatik lubakietan hilak, deportatuak, errefuxiatuak, espetxeratuak…beste batzuk gerrara joateko deiari muzin egin eta intsumiso edo desertore bihurtu ziren Bidasoaren beste aldeara paseaz. Gosea eta mixeria ezagutu zituzten, gabeziz betetako urte haietan. Eta ondoren, 40 urtez luzatu zen Francoren diktadura iluna. Debekatu zen euskara ia galzorira eramateraino, debekatu zitzaien inauteriak eta beste hainbat jai ospatzea, debekatu zitzaien irri egitea, debekatu zitzaien ilusioa, debekatu zitzaien bizitzea. Eta demokraziaren etorrerarekin batera, hankerkeria guzti horiek barkatu egin ziren, justiziaren aurretik pasa beharrik izan gabe.
Belaunaldi berrietara trasmisio lana egitea garrantzitsua da. Bestela, hauek ez dute jakingo gertaera bakoitza, persona bakoitza dagokion lekuan kokatzen. Diodanaren adibide dugu iaz hiltzen Manuel Fraga. “Caballero de España” izendatu eta hiru egunez jasan behar izan genituen komunikabide guztietan, frankista porrokatu haren hileta elizkizunak, ehorzketa…
1936 itzuliz, Marizulo eta Urnieta´59 lanekin batera, sormen proposamen aintzat artzeko modukoa dela agerian geratu da, formula horrek herriari emozioak trasmititzeko balio izan duelako. Norbaitek, ikusi ostean, aipatu zidan Zuberoako pastoralak gogorarazi zizkiola, edo Iparraldean bere jatorria duten, eta orain Debagoienan berpiztutako Toberak.
Bukatzeko, 1936 obraren amaieran adierazten den gurariarekin bat egingo dut “iñoiz geyo gerta ez dadin”. Edo, Nafarroako Erriberako aiton bati entzun nion moduan: “Es importante que la gente se de cuenta que no es necesario que haiga guerras”.