Euskal Herriko mapari begira jarrita, Gau Beltza ospatzen den udalerrien kopurua esponentzialki hazten ari da. Ohitura zaharra ikertzeari ekin zion Ozaitak, eta duela lau urte haurrentzat ipuina argitaratu zuen. Urria iritsita, herriz herri ibili ohi da ospakizunaren nondik norakoak azaltzen. Bastero Kulturgunean hitzaldia eman zuen, Urki dantza taldeak gonbidatuta.
“Gau Beltza” liburuaren egilea zara, Joseba Larretxerekin batera, Txalapartak 2020an argitara eman zuena. Orduko hartan irudikatuko zenuke liburuak eta ospakizunak halako soka izatea?
Horren aurrekoa da "Itzalitako kalabazaren berpiztea", Jaime Altunarekin batera egin nuen ikerketa etnografikoa. Oinarri guztia, mami guztia hor hurbildu genuen eta egindako ikerketa haurrei eskaini asmoz ipuina idaztea erabaki nuen.
Eta espero zenuen gero horrelako soka izatea gaiak?
Ez. 2016an egin genuen ikerketa, duela 8 urte. Antropologoa naiz eta antropologian teknika inportanteena da bertan egotea, behaketa parte-hartzailea egitea, herrietan ibiltzea. Orduan oso festa gutxi zeuden. Bazen Arimen Gaua Elgetan, Bergaran eta Oiartzunen. Baina ez ziren asko. Urtetik urtera gehiago zabaltzen ari da, indar handiarekin, gainera. Aurten, loraldi are handiagoa biziko dugulakoan nago.
Oro har, batetik bestera zer da entzuleek gehien egiten dizuten galdera?
Haurren kasuan, eurentzat oso erakargarria da Gau Beltzak elementu erakargarri asko dituelako: iluntzean da lagunartean egiten den ospakizuna. Batzurentzat aurreneko aldia da iluntzean lagunekin aterako direnak. Xarma badu horrek. Bestalde, mozorroa dago. Jantziak transformazio modukoa eragiten du eta horren barnean giro sortzen da.
Azkenik, sustoa edo beldurrak eragiten duen adrenalina dago. Eta ahaztu gabe goxokiak eta, hainbat kasutan, gaztainak. Haurrentzat eta gaztetxoentzat, beraz, oso erakargarria da.
Gurasoei dagokionez, badakite beste herrietan Gau Beltza antolatzen dela, baina ez dakite ondo berreskurapen lan bat den edo ez. Jakiteko eta ezagutzeko gosez dira. Hainbat herritan bada Hallloween jaiarekiko erreakzio bat. Deserosotasun batetik sortutako ekimena da, Halloween indarra hartzen ari delako eta haren alternatiba modua antolatzen da Gau Beltza.
Baina beste udalerri batzuetan ez dago beraienean Halloween eta Gau Beltza antolatu dute, nahi dutelako eta zerbait berria delako. Osagai erakargarriak dauzka, baita helduentzat ere.
Bada ildo bat hizkuntzari eta euskalgintzari loturikoa. Eta hori, berez, albiste pozgarria da.
Nik uste dut gakoetakoa hori dela eta potentziltasun handia du zentzu horretan. Euskaraz aisialdian ondo pasatzeko aukera eskaintzen digu Gau Beltzak, eta elementu oso erakargarriekin. Euskararentzat positiboa da.
Iraganean bazen Gau Beltza, hainbat lekukotzen arabera. Gerra ondoren egon zen jazarpenaren beste adibide bat da etenaldia. Zure liburuan aitonak jai haren berri ematen dio bilobari.
Aldaketak eman dira Santu guztien egunaren harira. Nik gogoan dut txikitan apain jantzita hilerrira gindoazela eta ondoren bazkaltzeko familian elkartzen ginela. Hori desagertuz joan da, elizak eta hari loturiko ohiturak galdu diren bezala.
Ikusi genuen bazegoela mugimendu bat Halloweenen bueltan antolatzen ari zena. Jendea mozorrotuta ikusten genuen, txirrina jotzen zuten etxeetan... Era berean, Oier Araolazak egindako bilketaren ostean, zabaldu zen albistea hamarkada batzuk atzera gure aitona-amonak kalabazekin jolasten aritzen zirela. Kalabazak baratzetik lapurtu, aurpegi forma eman, kandela bat piztu eta bidexkan kokatzen zutela jendea beldurtzeko. Elementu horiek guztiak antropologo batentzat oso erakargarriak ziren, eta ikerketa egiteari ekin genion. Jakin nahi genuen aitona-amonen kontua zer izan zen. Bada, Euskal Herrian barrena ibili ginen, herri askotan galdezka. Eta nahiko orokorra da izan bazela zerbait. Baina gehiago zen bihurrikeria. Testuinguruan jarri behar dugu orduko errealitatea. Ez zegoen, egun bezala, hainbeste argi kaleetan. Orain kalean argia nonahi dago, gau osoan. Garai hartan bazegoen farola bat plaza erdia, eta askoz gehiago ez. Eta, bestalde, jendea ez zen autoz mugitzen. Ibilbidea oinez egiten zen eta, beraz, bidean kalabazarekin topatzea beldurgarria zen. Udazkenean egiten ziren horrelakoak, baina bereziki, urriaren 31n, azaroaren lehenean eta 2an, hildakoak oroitzeko egunekin bat eginez. Bazen ustea, garai hartan, arimak hurbiltzen zirela egun horietan eta kalabaza batean aurpegi bat ikustea beldurgarria izaten zen.
Antropologiaren ikuspegitik, zer nolako garrantzia du jaia antolatzeak?
Antropologian ikertuta dago festak ez direla festa huts, jaiak ez dira festa bakarrik. Jaiaren barruan balioak, emozioak, ideiak daude... Kasu honetan, inguru osoan eragiten duen ekimen bat da. Gau Beltzak hartu ditu ezaugarri batzuk, emozioen ikuspegitik indartsuak direnak. Transmisioaren ikuspegitik kalabaza aipatuko nuke. Lehen zen bihurrikeria bat, eta garai hartan gurasoek errieta egiten zieten horrelakoak egiteagatik. Baina orain festak hartu du protagonismoa.
Gaztainak aipatuko nituzke, bestalde. Goxokiak haurrentzat beti dira erakargarri, baina astero jaten dituzte. Eta gaztainak urtean behin jaten dira. Gutizia bilakatu da gaztaina. Horren bidetik natur garaian murgiltzen gara. Garaian garaiko fruituak dira kalabaza eta gaztaina. Are gehiago, hainbat eskolatan barazkiaren hazia hartu eta maiatzean eskolako baratzean landatzen dute. Kalabaza hazten ikusi eta eguna iristean aurpegiaren forma ematen diote.
Eta, horretaz guztiaz gain, heriotza lantzeko aukera ematen du gaiak. Batzuetan modu arinean, beste batzuetan seriotasun handiagoarekin. Nolanahi ere, presentzia hartu ohi du heriotzak. Garaiotan garrantzia ematen diot heriotza bizidunen aldera ekartzeari, tabu modukoa bilakatu baita. Eta heriotza bizitzaren parte da, eta Gau Beltzak heriotzaz hitz egiteko aukera ematen digu.
Halloween/Gau Beltza bitasun horretan, nork nori egiten dion itzal galdetu zizuten Berrian. Eta zure erantzuna ez zen niretzat oharkabean igaro…
Egia esan nahi badizut, ez dut ondo gogoan erantzuna.
"Halloweenek itzal egingo dio Gau Beltzari?" galdetu zizuten. Eta zuk honako hau erantzun: "Alderantziz izan dela esango nuke. XXI. mende hasieratik ari da Halloween festa zabaltzen inguruan: haurrek, ikusi, eta ospatu egin nahi zuten, baina ospakizun horrek zalantzak sortu dizkie guraso edo aisialdi talde batzuei. Antolatu, eta Gau Beltza ospatzen hasi dira. Nolabait, herritik sortutako festa bat da, herrikoia. Halloween ez da Gau Beltza bezala antolatutako festa bat, baizik eta taberna batek edo komertzio batek, kanpaina ikuspegitik, egindako dekorazioa, edo haur batzuek beren kasa etxez etxe egiten duten gozoki bilketa".
Gau Beltza indartsu ari da loratzen. Ikuspegi historikotik, ospakizun guztiak eraldatzen dira. Halloween ez da antolatzen den festa bat. Bere garaian talde txikietan egiten zen, "truco o trato" eskean ibiltzeko. Ondoren, telebistatik sartu zitzaigun eta egutegi kontsumistan sartzen den ekimen bat da.
Baina Gau Beltza antolatu egiten da, hainbat kasutan elementu oso erakargarriekin. Herrietan antolatzen denean jende pila bat elkartzen da. Indar erakustaldi handia da.
Erreakzio modura sortu da, hori egia da, baina beste hainbat tokitan bere horretan sortu da festa. Baliarrainen bizi naiz, herri txiki batean, eta han ez zegoen Halloween. Ez zegoen alternatiba bat sortzeko beharrik. Baina bai beste behar batzuk, esaterako, haurrak protagonista izango diren ekitaldiak antolatzea. Horrek herrian, komunitatean eragina dauka. 6 eta 10 urtekoak dira nire haurrak eta Gau Beltza beren festa da. Halloween badela jakin badakite, baina Gau Beltza ospatzen dute eta jai hori bere herriaren parte dela sentitzen dute.
Zein elementu oinarrizko izan behar ditu Gau Beltzak?
Ikusten ari gara badituela ezaugarri komun batzuk. Zerrorek aipatu duzu bat. Euskaraz da eta Euskal Herritik pentsatutako jaia. Euskal kulturatik pentsatuta dela esango genuke, dituen elementuengatik. Euskal kulturan eta euskal jaietan presentzia handia dutelako. Kalabaza, puska-biltzea izan daitezke. Aspaldian komunitatean elkartu eta etxez etxe ibiltzen diren, sobera zuten janari hori emanez. Batzuk arrautzak, besteek txerrikia... gero denak elkartu eta denen artean jaten zuten. Gau beltzak zentzu hori hartu du hainbat udalerritan. Izan ere, aspaldiko neguko ohitura hori galdu zen eta Gau Beltzarekin lotu dute berriro. Naturarekiko lotura aipatu beharko genuke, ezinbestean. Kalabaza eta gaztaina hizpide izan dugu. Mozorroa ere aipatuko nuke. Irudimena eta sormena baliatuta, etxean ditugun elementuekin osa daiteke mozorroa. Eta, azkenik, mitologia lantzeko aukera ematen du egunak.
Bestalde, ez dago formula bakarra. Andoainen ikusi duguna da auzolanean aritzeko aukera polita dela. Behar da norbait jaia bideratzeko baina badago euskaraz eta taldean egiten den jaia gauzatzeko gogoa. Zure esperientziaren arabera zein eredu nabarmenduko zenituzke?
Aipatu duzuna gakoetako bat da. Herri bakoitzak bere formula bilatu behar du: Ez daude bi Gau Beltz berdin, ez baita berdinak diren bi udalerri. Bakoitzak bere ezaugarriak ditu, bere izateko era... Bakoitzak bere gakoa aurkitzean datza arrakasta. Baliarrain 150 biztanleko herria da eta, alde horretatik, baditu abantailak eta gabeziak. Gurean puska biltzea egiterik badago. Errenteria, aldiz, 40.000 biztanleko udalerria da eta sekulakoa antolatzen dute. Hamazortzi talderen artean egiten da eta, beraz, jaiaren atzean antolaketa handi bat dago.
Aurrekontu ekonomikoa baino gehiago, Gau Beltzak aurrez egin beharreko lanketa bat eskatzen du. Zergatik antolatu? Zertarako? Zer lortu nahi da? Oinarrizko informazioa bildu eta saretze-lana egin behar da. Ez da pertsona bakar batek antolatzeko jaia, baizik eta elkarte eta pertsona ezberdinen artean. Horrela arrakasta lortzea errazagoa izango da. Modu horretan herrikoia bihurtzen da, herritik sortutako festa bat.
Haziz doa, beraz, ospakizuna.
Bai, bai. Duela zortzi urte bost udalerri ziren. Eta orain puntuz beteko litzateke mapa.
Euskalgintzaren Topaguneak egin du bere lana, aipamena merezi dute.
Ezinbestean. Guk ikerketa egin genuen, baina tresnak eta baliabideak Topaguneak jarri ditu. Gaubeltza.eus webgunearen bidez, bereziki. Ospakizuna ikusgarri bilakatu dute.
